MEVLEVİ AYİNLERİNDE SULTAN VELED’DEN ALINAN ŞİİRLER

MEVLEVİ AYİNLERİNDE SULTAN VELED’DEN ALINAN ŞİİRLER*

Dr.Yakup Şafak

Mevlevî âyinleri, ilhamını büyük mutasavvıf ve gönül insanı, ilâhi aşkın sembolü, ölümsüz ruh ve hamle adamı Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî’nin hayatından ve düşüncelerinden alan sanatkârlarca bestelenmiş, Türk mûsikîsinin en görkemli, en sanatlı eserleridir.

Bu ince ruhlu insanlar kendilerini, Hz. Pîr yolunda yok bilmişler; içlerindeki kelimelere sığmaz heyecanları, coşkuları, ümitleri, sevinçleri, insanoğlunun ezelden beri düşkün olduğu seslere, nağmelere dökmüşlerdir.

Onların, aşk potasında, fenâ ve mahviyet içerisinde, ruhlarıyla yoğurdukları muhteşem besteler, asırlarca Allah ve Peygamber aşkıyla dolu nice gönülleri yakıp yandırmış; ilâhi esintilerle insanlara tesellî vermiş; ruhları yüceltip lâhûtî âleme götürmüştür.[1]

Kaynaklarda, Mevlevî âyinlerinde ekseriyetle Hz. Mevlâna’ya ait güftelerin kullanılmasının, eski zamanlardan beri kuvvetli bir temâyül ve gelenek olduğu ifade edilmektedir.

Bestekârı bilinmeyen ilk üç âyindeki güftelere baktığımızda[2]:

Ah güzelin aşkına hâlâtına (01.Pencgâh, 3.sl., I,277, Türkçe)[3]

Âh mine’l-aşk ve hâlâtihî (01.Pencgâh, 3.sl., I,277, Arapça)[4]

Âşık ki tevâzu‘ ne-nümâyed çi küned (01.Pencgâh, 3.sl., I,277, Farsça)[5]*

Âşık oldum bilmedim yâr özgelerle yâr imiş (02.Dügâh, 1.sl., II,289, Türkçe)

Aşkast tarîk u râh-i Peygamber-i mâ (02.Dügâh, 1.sl., II, 289, Farsça)[6]*

Âteş ne-zened der dil-i mâ illâ hû (01.Pencgâh, 1.sl., I,276, Farsça)[7]*

Âteş ne-zened der dil-i mâ illâ hû (03.Hüseynî, 1.sl., III, 300, Farsça)*

Bâ an ki mî dânî me-râ hergiz ne-mî hânî me-râ (02.Dügâh, 1.sl., II, 289, Farsça)

Biş’nev ez ney çün hikâyet mî küned (01.Pencgâh, 3.sl., I,276, Farsça)[8]

Der çemen üftâd nâle-i bülbül (02.Dügâh, 1.sl., II,289, Farsça)

Der kûy-i harâbât me-râ aşk keşan kerd (01.Pencgâh, 3.sl., I,277, Farsça)[9]

Ey âşıkan ey âşıkan men hâk râ gevher künem (02.Dügâh, 2.sl., II,289, Farsça)[10]

Ey bî-vefâ yâr in-çünin bî-rahm ü sengin-dil me-bâş (02.Dügâh, 1.sl., II,289, Farsça)

Ey kavm-i be hac refte kücâyîd kücâyîd (01.Pencgâh, 3.sl., I,276, Farsça)[11]

Ey ki hezâr âferin bu nice sultân olur (01.Pencgâh, 3.sl., I,276, Türkçe)[12]

Ey ki hezâr âferin bu nice sultân olur (02.Dügâh, 3.sl., II, 289, Türkçe)

Ey şehd-nûşîn-i lebet pâk ez heme âlûdegî (02Dügâh, 3.sl., II,289, Farsça)

(Ger) sebzeî râ nî me-râ gül-berg-i ter(î) (03.Hüseynî, 1.sl., III, 300, Farsça)

İmrûz semâast semâast semâ‘ (03.Hüseynî, 1.sl., III,300, Farsça)[13]*

Men bende-i Kur’ânem eğer can dârem (02.Dügâh, 1.sl., II, 289, Farsça)[14]*

Sanem-i girîz-pâyem geleyim dedi ne-yâmed (01.Pencgâh, 1.sl., I,276, Farsça-Türkçe)

Sîmin-zekanâ seng-dilâ lâle-izârâ (01.Pencgâh, 2.sl., I,276, Farsça)[15]

Sultân-ı menî sultân-ı menî (01.Pencgâh, 4.sl., I,277, Farsça) [16]

Sultân-ı menî sultân-ı menî (02.Dügâh, 2.sl., II,289, Farsça)

Şeh-bâz-ı Cenâb-ı zü’l-celâlest semâ‘ (01.Pencgâh, 1.sl., I,276, Farsça)*

görüyoruz ki 3 âyinde, toplam 22 çeşit manzûme kullanılmıştır. Bunların 17’si Farsça, 3’ü Türkçe, 1’i Farsça-Türkçe, 1’i de Arapça’dır. Nazım şekilleri bakımından 6’sı rubai, 15’i (bazıları için ihtimal kaydıyla) gazel, 1’i mesnevidir. Bu manzûmelerden alınan kısımlar, ekseriyetle bir veya iki beyit, iki yerde de üç beyittir. Gazellerden alınanlar, matlâ beyitleriyle başlamaktadır.

Söz konusu 22 çeşit manzûmeyi kaynak açısından değerlendirdiğimizde şunu görmekteyiz: 4 gazel, 4 rubai, 1 mesnevi, Mevlâna’nın Dîvân-ı Kebîr ve Mesnevi’sinde yer almaktadır. Furûzanfer neşrinde bulunmayan Âh mine’l-aşk ve hâlâtihî manzûmesi de Mevlâna’ya nisbet edilmektedir. Diğerlerinden 1 rubai Evhadüddîn-i Kirmânî’ye, 1 gazel Abdurrahmân-ı Câmî’ye, 1 gazel Ahmed-i Eflâkî’ye aittir. Furûzanfer neşrinde bulunan 1 rubai (Âşık ki tevâzu…) Ebû Saîd-i Ebu’l-Hayr’ın da matbû şiirleri arasında görülmektedir. Hâsılı, bugünkü bilgilerimizle bu 22 çeşit manzûmeden 8 gazel ve 1 rubainin kimlere ait olduğu veya nisbet edildiği malûm değildir.

Bu veriler ışığında şu değerlendirmeyi yapabiliriz: İlk dönemlerde güftelerin Hz. Mevlâna’dan alınması temâyülü, sonraki dönemlere göre o kadar kuvvetli değildir. Bestekârlar, ses ve söz estetiğine sahip, besteye elverişli, muhteva olarak uygun olan başka manzûmeleri de eserlerine almışlardır. Ancak asırlar ilerledikçe Mevlâna’dan alınan şiirlerin arttığını ve diğer şahıslardan (bilhassa mevlevî büyüklerinden) alınan güftelerin azaldığını söyleyebiliriz.

Itrî’nin Segâh Âyini de güfte kaynakları açısından, ilk üç âyine benzemektedir.

Bugün için notaları yayınlanmış, tekkelerin açık olduğu döneme ait 46 ayinde Hz. Mevlâna’dan başka kendilerinden güfte alınan mevlevî şairler ve alınan manzûme sayısı şöyledir: Sultan Veled (14), Ulu Ârif Çelebi (4), Dîvâne Mehmed Çelebi (3), Gavsî Ahmed Dede (2), Derviş Ömer (2), Şeyh Gâlib (2), Samtî Dede (1), M.Celâleddin Dede (1), Abdülbâkî Baykara Dede (1), Veled Çelebi (1).

Bunlardan başka Hz. Mevlâna’nındır zannıyla mevlevî âyinlerine girmiş birçok manzûme vardır. Bunları genellikle çeşitli Mevlevi antoloji ve mecmualarında bulabiliyoruz. Bir de mevlevî olmayan şahısların divanlarında görülen veya kendilerine nisbet edilen şiirlere tesadüf ediyoruz. Bunlardan bilebildiklerimiz şunlardır: Ebû Saîd-i Ebu’l-Hayr (öl..440/1049), İbnü’l-Fârız (öl.632/1235), Şeyh-i Câm Ahmed-i Nâmıkî (öl.536/1141), Evhadüddîn-i Kirmânî (öl.635/1238), Kâsım-ı Envâr (öl.837/1434), Abdurrahmân-ı Câmî (öl.898/1492). (Yunus Emre’den de terennüm lafzı alınmıştır.) Bunlar arasında A.Câmî’nin özel bir yeri vardır. Mevlâna’ya olan hürmeti ve hakkındaki şiirleriyle Mevlevilerin gönlünü fethetmiş olan bu büyük zâtın hatırası, kanaatimizce husûsen âyîn-i şeriflerde yaşatılmıştır.

Şunu da belirtmeliyiz ki diğer şairlerden alınan güfteler, Mevlâna’dan alınan şiirlerle miktar olarak mukayese kabul etmeyecek derecededir. Bunlar, teberrüken âyinlere katılmış manzûmelerdir ki onların da başında, görüldüğü üzere Sultan Veled gelmektedir.

Bestesi mevcut âyinlerde Sultan Veled’den alınan manzûmeler şunlardır: (Bunların metinleri, tercümeleri, vezin ve kaynakları, tebliğimizin sonunda yer almaktadır.)

1. İsmail Dede Efendi’nin (öl.1846) Sabâ Âyini’nin birinci selâmında Rebâb-nâme’den alınmış 10 beyit[17]; Nevâ Âyini’nin üçüncü selâmında 2 gazel beyti ve 1 rubai; Hüzzam Âyini’nin birinci selâmında 5 gazel beyti, üçüncü selâmında sırasıyla 4, 3 ve 2 gazel beyti; Ferahfezâ Âyini’nin üçüncü selâmında üç adet 2’şer gazel beyti.

2. Mustafa Nakşî Dede’nin (öl.1853) Şedd-i Araban Âyini’nin üçüncü selâmında 2 gazel beyti.

3. Boahenk Nuri Bey’in (öl.1910) Bûselik Âyini’nin üçüncü selâmında 1 rubai ve 2 gazel beyti.

4. Ahmed Avni Konuk Bey’in (öl.1938) Dilkeşîde Âyini’nin üçüncü selâmında 2 gazel beyti.

Görüldüğü üzere Sultan Veled’den alınan 14 çeşit manzûmeden 10’u İsmail Dede Efendi tarafından dört farklı âyinde bestelenmiştir. Dede Efendi’nin bu teşebbüsünün bilinçli bir hareket olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim o, Sultan Veled’in oğlu olup Mevleviliği yayan en önemli zatlardan biri bulunan Ulu Ârif Çelebi’nin (öl.719/1320) de 4 çeşit manzûmesini Nevâ Âyini’ne almış ve kendi mecmuasında bunların kaynaklarını zikretmiştir.[18]

Sultan Veled’le ilgili olan veya ona nisbet edilen güfteler üzerinde de kısaca durmak istiyoruz.

a) 1360 senesinde vefat eden Eflâkî’nin “Ey ki hezâr âferin…” manzûmesi, eski zamanlardan beri Mevlevî âyinlerinde yer almaktadır. [19] Bunun sebebi, şiirdeki ses ve söz güzelliği kadar onun, Sultan Veled hakkında yazılmış olmasıdır. Mevlâna Dergâhı Kütüphanesi’nde, 1243/1827 tarihli (no: 2454) mecmuaya göre, âyîn-i şerîflere o zamana kadar bu manzûmeden ekseriya 3 veya 4 beyit alındığı, daha sonra bütün âyinlerde 2 beyit olarak yer aldığı anlaşılmaktadır. Bu hususu teyit eden başka bulgulara da rastlanmıştır.

b) Sultan Veled’e nisbet edilmiş olan ve Dede Efendi’nin Şevk-ı tarab, Sabâ ve Sabâ Bûselik âyinlerinde yer alan meşhur bir dörtlük vardır:

Ben bilmez idim gizli ayan hep sen imişsin

Tenlerde vü canlarda nihan hep sen imişsin

Senden bu cihân içre nişân ister idim ben

Âhir bunu bildim ki cihan hep sen imişsin

Bursalı Mehmed Tâhir Bey’in bildirdiğine ve Veled Çelebi’nin tahkîkatına göre bu Türkçe manzûmenin aslı, Câmî’nin Farsça bir rubaisidir. Dolayısıyla bu tercüme tarih bakımından Sultan Veled’in olamaz; zaten manzûmenin dili de o kadar eski değildir. [20]

c) Niyaz âyininde bestesi ve güftesi Sultan Veled’e nispet edilen bir kıtalık “Şem’-i ruhuna cismimi pervane düşürdüm” müseddesi ile dört kıtalık “Dinle sözümü sana direm özge edadır” manzûmesinin de Sultan Veled’e ait olduğu hususu tartışmalıdır. A.Gölpınarlı, bunların XVII.yüzyılda yaşamış Derviş Ömer’e ait olduğu kanaatindedir. Birinci manzûme (Şem’i ruhuna…) Şeydâ Hâfız’ın (öl.1214/1799) bestesi kayıp olan Isfahan Âyini’nin 3. selâmında da yer almaktadır. [21]

Son olarak “Acaba İsmail Dede Efendi’den önce[22] bestesi kayıp âyinlerde Sultan Veled’den alınmış güfte var mıdır?” sorusuna cevap vermek istiyorum.

Bilindiği üzere kaynaklarda, Dede Efendi’den önce Musâhib Ahmed Ağa’nın (öl.1209/1794) Sabâ; Şeydâ Hâfız’ın (öl.1214/1799) Isfahan ve Hicâzeyn; Nâsır Abdülbâki Dede’nin (öl.1237/1821) Isfahan; Abdürrahim Künhî Dede’nin (‘öl.1247/1831) Nühüft âyinlerinin; kezâ Dede Efendi’nin Isfahan Âyini’nin kayıp olduğu veya zamanla bestelerinin unutulduğu bildirilmektedir.

Bendeniz bu âyinlerden, Künhî Dede’nin Nühüft Âyini dışındakilerin güftelerine ulaştım ve gördüm ki Musâhib Ahmed Ağa’nın Sabâ Ayini’nde, İsmail Dede Efendi’nin Sabâ Ayini’nde Sultan Veled’den aldığı beyitler mevcuttur. Şu farkla ki Ahmed Ağa’da 15 beyit, Dede Efendi’de 10 beyit vardır. Büyük ihtimalle Dede Efendi, Sultan Veled’e ait beyitleri bu âyinden almıştır.

Ayrıca Nâsır Abdülbâki Dede’nin Isfahan Âyini’nin birinci selâmında da Sultan Veled’in 1 rubaisi görülmektedir.

Sonuç olarak, tekkeler kapanıncaya kadar bestelenmiş 46 âyinde, Mevlâna’dan sonra kendisinden en fazla güfte alınan kişi, Sultan Veled’dir. İsmail Dede Efendi’den önce Sultan Veled’in manzûmelerini, kendi bestelerinde kullananlar olmuştur. Ancak Dede Efendi’nin bu hususta, özel bir çaba içinde olduğu görülmektedir. O, mensup olduğu tarikatin büyük önderlerinden biri olarak Sultan Veled Hazretleri’nin mevlevî âyinlerinde daha fazla anılmasını, kezâ mevlevîliğin Anadolu’da yayılmasında büyük rol oynayan Ulu Ârif Çelebi’nin de hâtırasının yâd edilmesini, bir kadirşinaslık gereği olarak arzu etmiş olmalıdır.

MEVLEVİ AYİNLERİNDE SULTAN VELED’DEN ALINAN ŞİİRLERİN METİNLERİ, TERCÜMELERİ, VEZİNLERİ VE KAYNAKLARI[23]

SABÂ ÂYÎN-İ ŞERÎFİ (Bestesi kayıp) [24]

(Beste: Musâhib Ahmed Ağa, öl.1209/1794)

1/1.Bişnevîd ez nâle-i bang-i rebâb[25]
Nüktehâ-yi aşk der her gûne bâb

Bâ figân u nevha gûyed dâimâ
Ey Hudâ vü ey Hudâ vü ey Hudâ

Taht ü fevk ez aşk âmed der vücûd
Hem zemîn-i tîre hem çerh-i kebûd

Ez mehabbet zâd hestî der cihân
Behr-i hikmet tâ şeved Hâlık ayân

Der tarîkat evvel ân bâşed ki dil
Der derûn-i ten şeved sâfî zi gil

Âb-ı rûh ender beden sâfî şeved
Gayr-ı Hak bâ hîç çîzî nen’gered

Aşk-ı merdan berter ez aşk-ı Hudâst
Zan ki der merdan Hudâ râ sırrhâst

Hest Hak ma‘bûd-i cümle der cihan
Nîst kes ez bendegî-i ô cehân
Vezni: Fâilâtün fâilâtün fâilât [Remel]

“Rebabın sesindeki iniltiden, her türlü konuda aşk nüktelerini dinleyin. Feryâd u figanla hep ey Hudâ, ey Hudâ diyor. Yükseklik ve alçaklık, aşktan dolayı kara toprak ve mavi gök olarak varlık (hüviyetine büründü.) Âlemdeki mahlûkat, aşktan doğdu. (Allah) yaratıcısı bilinsin diye hikmetinden (varlığı yarattı.) Tarikatte önceliği olan (husus), bedenin içindeki kalbin, topraktan arınmasıdır. Ruh, bedende su gibi saf olursa, (kişi) Hak’tan başka hiçbir şeye bakmaz. İnsanların aşkı, Allah aşkından dolayı üstündür; çünkü insanlarda Hakk’ın sırları vardır. Allah, dünyadaki bütün (mahlûkatın) mabûdudur; kimse O’nun kulluğundan dışarı çıkamaz.”

2/1.Z’an mukaddem şüd cihan ber âhıret
Tâ resed z’in zehr kandî âhıret

Kadr-i an râ nîk dânî ba‘d ez an
Şükr-i Hak gûyî müdâm ez ayn-i can

Çün bi-bînî cân-ı hod râ der adem
Bî-beden sad şükr ârî dem be dem
Vezni: Fâilâtün fâilâtün fâilün [Remel]

“Bu zehir, sonunda sana panzehir olsun diye dünya, âhıretten önce geldi. Onunu kıymetini iyice bilirsen, daima can gözüyle Hakk’a şükredersin. Canını yoklukta görünce bedensiz olarak her an şükürde bulunursun.”

3/1. Hem-çü Âdem her velî nûr-i Hudâst
Tâ ne-pindârî ki Hak ez vey cüdâst

Z’an melâik secde ârendeş zi can
K’ender ô dîdend nûr-i bî-keran

Hak halîfeş kerd der arz u semâ
Tâ ki gerded sûy-i menzil reh-nümâ

Nâib-i mutlak Hudâ râ âdemest
Z’an ki hemreh bâ dem-i û an demest
Vezni: Fâilâtün fâilâtün fâilât [Remel]

“Âdem (a.s.) gibi her velî, Hakk’ın nûrudur; sakın Hakk’ı ondan ayrı sanmayasın. Bu sebeple melekler ona, cân u gönülden secde ettiler; zira onda sonsuz nûru gördüler. Allah onu, menzile doğru kılavuz olsun diye yerde ve gökte halife yaptı. Hakk’ın mutlak vekili Âdem (insan-ı kâmil)dir. Çünkü onun nefesi, o nefesle yoldaştır.”

ISFAHAN ÂYÎN-İ ŞERÎFİ (Bestesi kayıp)[26]
(Beste: Nâsır Abdülbâki Dede, öl.1237/1821)

1/2.İmrûz semâast u gül ü sâgar u mül*[27]
Şüd mutrib-i mâ mest-i nevâ çün bülbül
Nesrîn ü benefşe vü semen ser ber zed
Der raks der âmedend serv ü sünbül
Vezni: Mef‘ûlü mefâîlü (mefâilün) mefâîlü feil (mefâîlün fa‘)[Hezec/Rub.]

“Bugün semâ, gül, kadeh ve şarap var. Çalgıcımız bülbül gibi nağmelerden mest oldu. Yabangülü, menekşe ve yâsemin başlarını uzattı; servi ve sünbül raksa girdi.”

SABÂ ÂYÎN-İ ŞERÎFİ
(Beste: Hammâmîzâde İsmail Dede Efendi, öl.1262/1846)

1/1.Bişnevîd ez nâle-i bang-i rebâb[28]
Nüktehâ-yi aşk der her gûne bâb